Zrzeczenie się prawa do zachowku

Czym jest zachowek?

Zachowek to roszczenie pieniężne, które przysługuje rodzicom, dzieciom i dalszym wstępnym, ewentualnie małżonkowi spadkodawcy, którzy nie otrzymali korzyści z majątku spadkodawcy, czy to na podstawie dziedziczenia, czy też w związku z otrzymaną darowizną. Roszczenie to przysługuje przeciwko osobom, które takie korzyści uzyskały. Prościej można to ująć w ten sposób, że jeżeli osoba zmarła przekazała swój majątek osobom obcym to te osoby muszą zapłacić pewną kwotę najbliższym osobie zmarłej w ramach rekompensaty. Jest to duże uproszczenie, ale pozwala zrozumieć funkcję i cel zachowku.

Jak uniknąć zobowiązania do zapłaty zachowku?

Osoby, które otrzymują korzyści ze spadku lub też spadkodawca przysporzył im takich korzyści w formie darowizny najczęściej nie chcą być zobowiązani do zapłaty zachowku. Sposobem jest wydziedziczenie uprawnionego do zachowku, jednak wówczas muszą być spełnione przesłanki dotyczące negatywnego zachowania spadkobiercy, który ma zostać wydziedziczony, samo oświadczenie spadkodawcy nie wystarczy. Ponadto oceny skuteczności takiego oświadczenia, a więc przede wszystkim tego czy zostały spełnione przesłanki związane z negatywnym zachowaniem spadkobiercy zostaną ocenione dopiero w sprawie o zachowek, a więc po śmierci spadkodawcy. Wobec tego wydziedziczenie to bardzo niepewna podstawa pozbawienia prawa do zachowku.

Do substratu zachowku (majątku, który stanowi podstawę wyliczenia należnego zachowku) nie są wliczane składniki majątku zbyte na podstawie umowy odpłatnej, a więc np. umowy dożywocia. W praktyce bardzo często zdarza się, ze spadkobiercy zawierają umowy dożywocia, aby uniknąć obowiązku zapłaty zachowku. Jeżeli umowa ta nie będzie fikcyjna, pozorna (np. będzie stanowić ukrytą darowiznę) to taka umowa spowoduje, że jej przedmiot (nieruchomość) nie wejdzie do substratu zachowku, a więc nie będzie uwzględniana przy wyliczeniu kwoty należnego zachowku. Nie zawsze takie rozwiązanie jest jednak możliwe. Wiele osób chciałby statecznie uregulować zasady podziału swojego majątku po śmierci, tak aby zasady te obejmowały także kwestie związane z zachowkiem. Tutaj powstaje pytanie, czy można zrzec się zachowku? Czy spadkobierca może w drodze umowy ze spadkodawcą zrzec się prawa do zachowku. Na te pytania odpowiadam poniżej.

Umowa o zrzeczeniu się prawa do zachowku

W orzecznictwie i doktrynie ścierają się dwa podstawowe podglądy na temat dopuszczalności zawarcia umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku. Pierwszy z nich zakłada, że umowa taka jest nieważna, gdyż ustawodawca w kodeksie cywilnym nie wprowadził instytucji prawnej zrzeczenia się prawa do zachowku. Drugi podgląd stanowi, że zawarcie takiej umowy jest dopuszczalne, skoro nie jest zakazane. W istocie rzeczywiście żaden przepis, w tym szczególności kodeksu cywilnego nie stanowi, że nie można zrzec się prawa do zachowku.

Te dwa stanowiska starły się na gruncie postępowania prowadzonego przez Trybunał Konstytucyjny w sprawie o znaku P 56/11. W postanowieniu w tej sprawie z dnia 25 lipca 2013 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził wówczas, że uznał expressis verbis za dopuszczalne na gruncie art. 1048 k.c., przy zastosowaniu rozumowania, a maiori ad minus, zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku.

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 marca 2017 r. o sygn. akt. potwierdził, że dopuszczalne jest zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku na gruncie art. 1048 kodeksu cywilnego. Sąd Najwyższy w niniejszym postepowaniu podjął uchwałę w związku z zapytaniem Sądu Okręgowego, który rozpatrywał sprawę dotyczącą odmowy dokonania czynności notarialnej. Notariusz odmówił dokonania czynności w postaci sporządzenia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. Sąd Najwyższy uznał natomiast, że taka odmowa nie była zasadna przyjmując dopuszczalność zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. Na uzasadnienie swojego poglądu Sąd Najwyższy podniósł po pierwsze okoliczność, że zawarcie takiej umowy nie zostało przez ustawodawcę wyłączone, a wszystko co nie jest zabronione, powinno być dozwolone. Ponadto Sąd zwrócił uwagę, że jeżeli art. 1048 w literalnym jego brzmieniu pozwala na zawarcie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia, to tym bardziej umowa taka może obejmować także zrzeczenie się prawa do zachowku. Sąd stanął na stanowisku, że zrzeczenie się dziedziczenia w świetle art. 1048 kodeksu cywilnego obejmuje też zrzeczenie się prawa do zachowku, a więc skoro można zrzec się dziedziczenia, to tym bardziej możliwe jest zrzeczenie się samego prawa do zachowku.

Podsumowanie

Zrzeczenie się dziedziczenia jest możliwe. Teza ta jest ugruntowana w orzecznictwie, aczkolwiek pojawia się głosy przeciwne. Oczywiście umowa taka powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego z uwagi na treść art. 1048 kodeksu cywilnego. W obecnym stanie prawnym i biorąc pod uwagę aktualne orzecznictwo należy uznać, że taka umowa jest dopuszczalna, a notariusz nie powinien odmówić jej sporządzenia.

Pomoc adwokata w sprawie o zrzeczenie się zachowku

Jeżeli chcesz definitywnie i kompleksowo rozwiązać kwestie tego, co stanie się z Twoim majątkiem po śmierci zapraszam do kontaktu. Jako adwokat zaproponuję najlepsze rozwiązania, które zapewnią Ci spokój ducha tak abyś nie musiał się martwić, że po Twojej śmierci spadkobiercy będą walczyć o spadek po Tobie. Samo sporządzanie testamentu lub dokonanie darowizn za życia to często to za mało, aby sprawa spadkowa przebiegała bez kłótni i sporów.